Lenin’in Sovyetler Birliği’nde Sosyalizmin İnşasında Kooperatiflere İlişkin Fikirleri ve Planı

Derleme: Kemal Okur, Mayıs 2019

Lenin, çiftçileri kooperatifler aracılığıyla sosyalist inşaya katılmaya çekmek ve çiftçilerin büyük çoğunluğunu sosyalist bir kolektif ekonomide birleştirmek için stratejik bir plan formüle etmişti. Lenin’in bu fikri Marx ve Engels’in kooperatif üzerine teorisini geliştirmiş ve tarımsal sektörde, kırlarda ve köylülerin sosyalist dönüşümün gerçekleştirilmesi için önemli bir yol gösterici öneme sahipti.

Kooperatifler aracılığıyla sosyalizme geçiş düşüncesi, ilk kez Lenin tarafından ileri sürülmüş değildi. 19. yüzyılda, bazı ütopik sosyalistler kapitalist sistem altında, sömürülen işçi sınıfı ve emekçilerin —sadece ve sadece—kooperatifleri geliştirerek, kendilerini kapitalizmin sömürüsünden kurtarabilecekleri ve sosyalizme barışçı bir geçiş yapabileceklerine ilişkin bir yanılsamayı beslemişlerdi. Lenin: “Bu insanlar sömürücülerin yönetiminin devrilmesi için işçi sınıfının siyasal mücadelesinin önemini anlamıyorlar.”^[1]

Marx ve Engels, burjuvazinin hakimiyetinin proletarya tarafından yıkılmasından ve büyük sermaye ile büyük toprak sahiplerinin mülksüzleştirilmesinden sonra sosyalizm ve komünizme nasıl geçileceği sorununu incelerken, ayrıca kooperatiflerin işlevine büyük önem vermişlerdi. Ocak 1886’da, Engels, A. Bebel’e yazdığı bir mektupta, şuna işaret etmişti: “Marx ve ben tam komünist ekonomiye geçişte, bir ara aşama olarak kooperatif sistemini büyük bir ölçekte kullanmak zorunda olacağımızdan asla şüphe etmedik.”^[2]   Demek ki, Marx ve Engels o zamanda büyük sermaye ile büyük toprak sahiplerinin mülksüzleştirilmesinden hemen sonra devlet tarafından toplumun adına birleşik işletme ve yönetimle, kapitalist bir ekonomik sistemin tam bir komünist sisteme dönüştürülmesinin mümkün olmadığını kavramışlardı.

Onlara göre, sosyalizme geçiş döneminde, hatta tam komünizm öncesindeki sosyalist topluma geçişte, emekçilerin ekonomiyi yönetebilmeleri için, ortaklaşa yönetim biçiminin benimsenmesi gerekiyordu. Bununla birlikte, Marx ve Engels’in düşündükleri kooperatifçilik, üretim araçlarının topluma, (öncelikle devlete) ait olması koşuluyla örgütlenmeliydi.

Örneğin yukarıdaki mektupta Engels, komünizme geçiş sırasında bir ara aşama olarak kooperatif üretim ekonomisinin kullanılmasına değinirken, şunu vurgulamıştı: “ancak bu, öyle bir şekilde organize edilmelidir ki, toplum, öncelikle de devlet üretim araçlarının mülkiyetini elinde tutarak, böylece bir bütün olarak kooperatiflerin özel çıkarları, toplum karşısında kendilerini var edememeli…”.^[3]

Yani, onların düşündükleri kooperatifçilikte, üretim araçları devlete aittir, ancak bu araçlar kooperatifler tarafından yönetilecektir. Engels, 1894’te, Fransa ve Almanya’da Köylü Sorunu adlı kitabında proletaryanın iktidarı ele geçirmesinden sonra küçük köylülerle ilgili görevimiz konusunda konuşurken; “küçük köylüye ilişkin olarak bizim görevimiz, ilk etapta, onun özel işletmesi ve özel mülkünün kooperatiflere  geçmesini sağlamaktır; fakat bu, zorlayarak değil, ama başarılı örnekler ortaya koyma yoluyla ve bu amaçla onlara toplumsal destek sunarak yapılmalıdır” diyordu.^[4]

Lenin, Ekim Devrimi’nden sonra kooperatiflerin yaygınlaşmasına büyük önem vermişti. Ekim Devriminin zaferinden sonra Marx ve Engels’in öğretileri doğrultusunda, kooperatiflerin yaygınlaştırılmasını önemli bir görev konumuna yerleştirdi. Sosyalist inşa ile ilgili hazırladığı Sovyet Hükümetinin Acil Görevleri yazısının ilk taslağında (Seçme Eserler cilt 27) şuna işaret etti: “burjuvazi siyaset ve ekonomide mülksüzleştirildiğinde, açıktır ki Sovyet iktidarının görevi (esas olarak) ülkemizdeki tüm vatandaşların kooperatiflere katılımını sağlayarak, daha kesin bir ifadeyle, ülke genelinde onları kooperatif üyeleri yaparak, kooperatif örgütlenmesini tüm toplumda yaygınlaştırmaktır.”^[5]

Lenin’in kooperatiflerin bütün toplumda yaygınlaşmasını vurgulamasının nedeni, o dönemde Lenin’in sosyalist toplumu “üretici ve tüketici komünlerinden oluşan bir ağ” olarak düşünmesiydi.^[6]  Lenin’in kooperatiflerin bütün toplumda yaygınlaşmasını vurgulamasının nedeni, o dönemde Lenin’in sosyalist toplumu “üretici ve tüketici komünlerinden oluşan bir ağ” olarak düşünmesiydi.^[7]

Sovyetler Birliği’ndeki Savaş Komünizmi döneminde kabul edilmiş olan tüketici komününe ilişkin yasa, onun yukarıdaki kavramının somut bir uygulamaydı. Bu yasaya göre, tüketiciler komünü tıpkı Lenin’in olmasını istediği gibiydi: “tedarik ve dağıtımla ile ilgili olarak, bütün toplum büyük bir kooperatif olmalı”.[8]

O dönemde Lenin, tüketici komününü, pazarın ve devletin rolüne başvurmadan, devletin merkezi tedarik ve dağıtım sistemi olmadan işleyen, tüketici komünleri vasıtasıyla sosyalizme doğrudan geçişin gerçekleştirileceği önemli bir yapı olarak görmekteydi. Lenin daha sonra Rusya’da sosyalizme “doğrudan geçişin” olanaksız ve gerçekçi olmadığını, “dolaylı yoldan” ilerlenmesi gerektiğini savunmuştu. Kasım 1921 Moskova Gubernia Toplantısı) https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1921/oct/29.htm

Giriş

Kooperatifler üzerine planlarının oluşturulması ve geliştirilmesinde Lenin, kapitalist toplumdan arta kalan ticari bir örgütlenme olan kooperatiflere her zaman önem vermişti. Lenin 1918 yılında yazdığı bir taslakta şunları belirtmişti: “Kapitalist toplumda küçük bir ada olarak kooperatifler birer her tür gündelik mal satan bir dükkândır. Ancak kooperatifler, toplumsallaştırılmış toprak ve kamulaştırılmış sanayi fabrikalarıylla birlikte tüm topluma yayılırsa, işte o zaman  (Ferdi. kooperatifler) sosyalizm olur” (Lenin’in Toplu Eserleri, Cilt 27, sayfa 197).

Sovyet rejiminin kurulduğu ilk günlerde Lenin, işçi kooperatiflerinin kurulmasını vurgulamış ve kooperatifleri ürünlerin dağıtımında devlete yardımcı olacak tedarik örgütleri olarak görmüştür.

1920’de kooperatifler, devletin ana dağıtım kurumu olan Gıda Halk Komiserliği’nin (Gıda Bakanlığı) yetki alanına sokuldu. Aynı zamanda, çiftçiler kırsal alanlarda gönüllü olarak birleşerek ortak tarım toplulukları, tarımsal işçi birlik leri ve tarımsal komünler oluşturmaya teşvik edildi.

Emperyalist silahlı müdahale ve iç savaş nedeniyle Sovyet rejimi savaş komünizm politikasını uygulamak zorunda kalmıştı ve bu dönemde kooperatifler fazla gelişmedi. Mart 1921’de, Yeni Ekonomik Politika’ya geçiş başladıktan sonra, tahıl vergisini uygulamaya geçerken ve metaların dolaşımına yeniden izin verilirken, Sovyet rejimi kooperatiflere yönelik politikasını değiştirdi ve kooperatiflere yeniden ticari özelliklerini gerçekleştirme izni verdi.

Ayni Tahıl Vergisi Üzerine adlı kitabında Lenin, kooperatifleri mevcut sosyalizm inşası için en yararlı devlet kapitalizmi türü olarak adlandırmıştı. Lenin, “kooperatif işletme biçiminin özel işletmeden daha faydalı olduğunu”, “milyonlarca vatandaşın ve daha sonra tüm vatandaşların birleşmesini ve örgütlenmesini kolaylaştırdığını” ve “kooperatif politikasının başarılı bir şekilde uygulanmasının küçük ekonomileri geliştirmemizi sağlayacağını ve küçük ekonomilerin makul bir süre içinde gönüllü birleşme temelinde büyük ölçekli üretime geçişini kolaylaştıracağını” savunmuştur (Lenin’in Seçme Eserleri, Cilt 4, sayfa 522-523).

Ocak 1923’te Lenin hastayken Kooperatifler Üzerine makalesini yazdırdığında, kooperatifler üzerine fikirleri tam bir sistematik düşünce haline gelmişti.  Daha sonra Stalin bu stratejik fikre “Lenin’in Kooperatif Planı” adını vermişti.

LENİN’İN KOOPERATİFLER ÜZERİNE  6  GÖRÜŞÜ

Lenin’in kooperatif planının ana içeriği aşağıdaki hususları içermektedir:

1.  Lenin “uygar” bir kooperatif sisteminin sosyalist bir sistem olarak görmüştü.

“Kooperatifler Üzerine” yazısında  Lenin, kooperatiflerin devlet kapitalizmi olduğu görüşünü daha detaylı tartışmış ve Sovyet iktidarı altında kooperatiflerin gelişmesinin sosyalizmin gelişmesine eşit olduğunu savunmuştur.

Kooperatif işletmeler kapitalist ülkelerde kolektif kapitalist örgütler iken, sosyalist koşullarda, kooperatifler tarafından kullanılan üretim araçlarının ve işgal edilen toprağın kamu mülkiyetinde olduğu koşullarda, “proletaryanın burjuvazi üzerindeki sınıf zaferi koşullarında, uygar kooperatif işçiler sistemi olarak sosyalist sistemdir” “Halkın pasif olarak değil, aktif olarak kooperatiflerin işletmesine katılması gerekmektedir. Ancak kooperatif işletmenin ticareti Asiyatik tarzda değil, Avrupai tarzda yapması gerekir. Bunun için defter tutmayı bilmek, kötü hasat veya açlık gibi konularda tedbirler almak, ve bunları sağlayacak bir maddi temel yaratmak şarttır. Bu anlamda kooperatiflerimiz “uygar kooperatifler” olmalıdır”. “Böylece devlet işletmelerinin ve (şimdilik tolere ettiğimiz) özel mülkiyetli işletmelerin yanında üçüncü tip bir işletme ortaya çıkmaktadır: Kooperatifler. Bizim şimdiki rejimimizde, kooperatifler özel kapitalist işletmelerden ayrılmaktadır, ancak sosyalist işletmelerden ayrı değildir, zira üzerine kuruldukları toprak ve kullanılan üretim araçları devlete, yani işçi sınıfına aittir”. “Uygar kooperatifler rejimi, üretim araçları topluma aitken ve proletarya bir sınıf olarak burjuvazi üzerine zafer kazanmışsa, bu sosyalist rejimdir”.
“(Lenin, Kooperatifler Üzerine)

2. Kooperatifleşme, temel köylü kitlelerini sosyalist inşaya katılmaya çekmenin ve köylülerin sosyalist yola girmelerini sağlamanın tek doğru yoludur.

Lenin, Yeni Ekonomi Politika (NEP) koşulları altında, kooperatiflerin kapsamlı bir şekilde geliştirilmesinin sosyalizmi inşa etmek için gerekli olan tek şey olduğunu, çünkü köylülerin “özel çıkarlarını, özel işlemlerin çıkarlarını devletin bu çıkarları denetlemesi ve gözetimiyle birleştirmenin ölçeğini bulmamızı ve özel çıkarları ortak kolektif çıkarlara tabi kılmanın ölçeğini bulmamızı sağladığını” savunmuştur ki bu tam da geçmişte birçok ütopik sosyalist kooperatifçinin çözemediği sorundur”. “Bize gereken şey Rus toplumunun alabildiğine geniş ve derin tabakalarını kooperatiflerde toplamaktır; zira artık bir yandan özel çıkarı, yani özel ticari çıkarı, öte yandan onun devlet tarafından kontrolünü birleştirme yolunu; özel çıkarı genel çıkara bağlı kılma yolunu bulmuş durumdayız… Bu, entegre ve bütüncül bir sosyalist toplum kurmak için gerekli olan tek şey değil midir? Bu henüz sosyalist bir toplumun kuruluşu değildir, ama bu amaç için gerekli ve yeterli olan her şeydir”.
(Lenin Kooperatifler Üzerine)

Çeşitli kooperatif biçimleri aracılığıyla, kolektivizmin ilkeleri köylü ekonomisine kademeli olarak aşılanabilir ve köylülerin sosyalist inşaya katılmaları sağlanabilir. Kooperatifler, köylülerin yeni sisteme geçişi için basit, kolay ve kabul edilebilir bir biçimdir.

3. İşçi Sınıfı kooperatiflere mali destek sağlanmalı

Kooperatiflerin sağlıklı gelişimini teşvik etmek için, genel ve düzenli olarak belirli ayrıcalıklı muamelelerden yararlanabilmeli ve onlara ekonomi, finans ve bankacılık alanlarında daha fazla fon ayrılması, düşük faizli krediler verilmesi gibi çeşitli öncelikler tanınmalıdır. “Kooperatifleri ödüllendirmenin yollarını ve koşullarını bulmalıyız”. Lenin, “herhangi bir yeni sosyal sistemin ancak belirli bir sınıfın finansal desteğiyle ortaya çıkabileceğini” savunmuştu.

Söylemeye gerek yok, Rusya’da “serbest” kapitalizmin doğuşu milyonlarca rubleye mal oldu. Şu anda özellikle desteklememiz gereken toplumsal sistem kooperatif sistemidir” (Lenin Kooperatifler Üzerine)

4. Gönüllülük ilkesine bağlı kalınmalı ve köylülerin çoğunluğu ikna, eğitim ve başarılı örnekler sunma yolu ile kademeli olarak kooperatiflere çekilmelidir.

Kooperatifler şeklinde, önce tarımsal ürünlerin satışında, tedarik ve pazarlama kooperatifleri ve tüketici kooperatifleri organize etmek ve daha sonra tarımsal ürünlerin üretiminde, çeşitli kolektif ekonomik örgütler  organize etmeliyiz.

5. Kültür Devrimi’nin kırsal alanlarda kooperatif sisteminin kurulması ve sağlamlaştırılmasındaki büyük önemi vardır.

 Lenin, köylüler arasında kültürel çalışmanın ekonomik amacının işbirliğini (kooperatifleri) teşvik etmek olduğunu savunmuştur. Önce köylüler okumayı ve yazmayı öğrensin ki, kooperatife katılmanın tüm faydalarını anlayacak kadar ve kooperatife katılma konusunda iyi bir iş çıkaracak kadar “uygarleşebilsinler”. Köylülerin sonra da uygar işadamı becerilerini öğrenmeleri gerekir.

6. Kolektifleştirmenin gerçekleştirilmesi aceleye getirilmemelidir ve bu bütün bir dönemi alacaktır.

 Lenin şöyle demişti: “Yeni Ekonomik Politika (NEP) aracılığıyla tüm halkın kooperatiflere katılmasını sağlamak için bütün bir tarihsel dönem gerekecektir. En iyi durumda, bu dönemi atlatmak 10 ila 20 yılımızı alacaktır” (Lenin Kooperatifler Üzerine)  Çünkü köylü kitlelerinin kolektifleştirmenin faydalarının bilincine varması, kooperatiflerin örgütsel işlevlerini geliştirmesi, köylülerin kültürlenmesi ve uygar işadamlarının becerilerini öğrenmesi ve kapsamlı reformlar uygulaması bir vuruşta olacak bir şey değildir. Bu işi gerçekleştirirken bir dizi kademeli geçiş “merdiven basamağı” ve “gelişimin tüm aşamalarından geçmek” gerekir. ”

Lenin’in kooperatifler sistemi planının rehberliğinde, Sovyet Rusya’daki çeşitli kooperatifler sağlıklı bir şekilde gelişmişti. 1929 yılına gelindiğinde çiftçilerin %60’ı kooperatiflere katılmış, bu da sanayi ve tarımsal üretimin hızla gelişmesini sağlamıştır. 1937 yılında Sovyetler Birliği Komünist Partisi (Bolşevikler) Merkez Komitesi’nin önderliğinde tarımsal alanda kolektifleştirme tamamlandı ve Stalin, Lenin’in kooperatif planının başarıyla gerçekleştirildiğini açıkladı.

Kaynakça

Lenin: Kooperatifler Üzerine, Selected Works of Lenin, Cilt 4, People’s Publishing House, Pekin, 1972.

---

^[1] 752 Kooperatifçilik Üzerine. Bkz. Lenin Seçme Eserler, 2.basım, Cilt 4, s.681.

^[2] 753 A. Bebel’e (20-23 Ocak 1886). Bkz. Marx/Engels Toplu Eserleri, Çince 2.basım, Cilt.36, s.416

^[3] 754 A.g.e., s.416-417.

^[4] 755 Fransa ve Almanya’da Köylü Sorunu. Bkz. Marx/Engels Seçme Eserler, 1.baskı, Cilt.4, s.310.

^[5] 756 Sovyet Hükümetinin Acil Görevleri Makalesinin Orijinal Versiyonu. Bkz. Lenin Toplu Eserleri, 1.Çince basım, Cilt.27, s.197.

^[6] 757 Sovyet Hükümetinin Acil Görevleri. Bkz. Lenin 2.basım, Cilt 3, s.508.

^[7] 757 Sovyet Hükümetinin Acil Görevleri. Bkz. Lenin 2.basım, Cilt 3, s.508.

^[8] 758 Üçüncü İşçi Kooperatifi Kongresindeki Konuşması. Bkz. Lenin Toplu Eserleri, 1.Çince basım, Cilt.28, s.313-314.