Ünlü Marksist Psikoloji Teorisyeni Vygotsky’nin Hayatı ve Eserleri

Editör: Ömer Cansız, Aralık 2025

Çin Sosyal Bilimler Ansiklopedisi’nden Çevrilmiştir

Lev Vygotsky (1896-1934), Sovyetler Birliği’nin kuruluş yıllarında öne çıkan, seçkin bir psikologdur. Vygotsky’nin temel araştırmaları çocuk gelişimi ve eğitim psikolojisi üzerine yoğunlaşmış; özellikle düşünce ile dil arasındaki ilişkiyi ve çocuğun öğrenme ve gelişim süreçlerini incelemiştir. Alana yaptığı önemli katkılardan dolayı “Psikolojinin Mozart’ı” olarak anılan Vygotsky’nin kültürel-tarihsel teorisi, yalnızca Sovyetler Birliği’nde değil, Batı psikolojisinde de geniş kapsamlı bir etki yaratmıştır.

Vygotsky ve Piaget çağdaştı. Ancak Piaget’nin bilişsel gelişim konusundaki evrenselci görüşünün aksine, Vygotsky’nin teorisi kültür ve toplumun çocukların bilişsel gelişimi üzerindeki etkisini vurguluyordu. Vygotsky’nin teorisindeki güçlü Batı kültürü etkisi nedeniyle, çalışmaları 1936’dan 1956’ya kadar Sovyet hükümeti tarafından baskı altında tutuldu ve teorilerinin tartışılması yasaklandı. Vygotsky’nin teorilerinin Amerikan psikoloji topluluğunun dikkatini çekmesi ise ancak 1960’ları buldu.

Vygotsky (1896-1934), Belarus’un (kelime anlamı “beyaz”dır) küçük bir kasabası olan Orşa’da doğdu. 1913 yılında üniversite öncesi eğitimini tamamlayan Vygotsky, üstün yetenekleri sayesinde altın madalya kazandı. Yahudi öğrencilerin sadece yüzde üçünün Moskova Üniversitesi’ne girebildiği bir dönemde, Vygotsky çeşitli aksiliklere rağmen sonunda kabul edilmeyi başardı.

 O dönemde tarih ve felsefeye ilgi duymasına rağmen, ailesinin tavsiyesine uyarak tıp bölümünü seçti. Bir ay sonra hukuk fakültesine geçiş yaptı. Güçlü bilgi açlığı, Vygotsky’nin 1914 yılında hem Moskova Üniversitesi’nde hem de Şanyavski Halk Üniversitesi’nde eş zamanlı eğitim almasına yol açtı.

Vygotsky tarih, felsefe ve psikoloji alanlarında sağlam bir temel atarken, edebiyat alanındakş çalışmalarını da sürdürdü. 1913 ile 1915 yılları arasında edebiyat, hukuk ve tiyatro, ilgi alanlarının merkezini oluşturuyordu; psikoloji henüz bu merkeze girmemişti. Vygotsky’nin yayımlanan ilk eserleri psikoloji alanına değil, edebiyat eleştirisine aitti; ancak psikolojik düşüncesinin evrimi açısından bakıldığında bu eserler büyük bir değere sahiptir. Bu kısa edebi eleştiri dönemi, Vygotsky’nin daha sonraki bilimsel araştırmalarında anahtar kelime haline gelecek olan “bilinç” fikrinin ortaya çıkışıyla yakından bağlantılıdır.

Şanyavski Üniversitesi’ndeyken Vygotsky, Shakespeare’in ünlü trajedisi Hamlet üzerine bir makale yazmayı tasarladı. Bu ilk bilimsel araştırma makalesi nihayet 1915-1916 yıllarında tamamlandı ve tarihi bir belge olarak Vygotsky’nin üniversite yıllarındaki düşünce yapısını yansıtmaktadır. Bu makale materyalist bir kişilik ve bilinç psikolojisi kurmayı amaçlamasa da, sadece basit bir estetik incelemesi olarak görülmemelidir; çünkü psikolojik ortamın felsefi ve edebi analizini içermekte ve kültürel çevrenin birey üzerindeki etkisini —kültürel determinizm fikrini— vurgulamaktadır.

1917’de iki üniversiteden mezun olan Vygotsky, öğretmenlik kariyerine başlamak üzere ailesinin yaşadığı Gomel’e döndü. Gomel’de geçirdiği yedi yıl boyunca yetişkin okulları için edebiyat ve Rusça, eğitim enstitüleri için mantık ve psikoloji, sanat okulları için estetik ve sanat tarihi de dahil olmak üzere çeşitli okul türlerinde çok sayıda ders verdi. 1919’da tüberküloza yakalandı ve on beş yıl sonra bu hastalıktan hayatını kaybedecekti. Ancak bu ilk hastalık döneminde mucizevi bir şekilde hayatta kaldı.

1924’ten sonra Vygotsky’nin ilgisi psikolojiye, özellikle de eğitim psikolojisine kaydı. 1922 ile 1926 arasında psikoloji üzerine sekiz makale yazdı ve bunlardan yedisi eğitim sorunlarıyla ilgiliydi. Ayrıca Gomel Eğitim ve Araştırma Enstitüsü’nde bir psikoloji laboratuvarı kurarak okul öncesi ve okul çağındaki çocuklar üzerine çeşitli çalışmalar yürüttü. 1924 yılında Vygotsky, o dönem Rusya’daki en önemli psikoloji konferansı olan ve kendisinin Rus psikoloji topluluğu önüne ilk kez çıktığı Leningrad’daki İkinci Nöropsikoloji Kongresi’ne katıldı.

Vygotsky bu Konferansta, Gomel’de yürüttüğü üç çalışmayı detaylandırdı. Vygotsky’nin “Refleksoloji ve Psikolojik Araştırma Metodolojisi” başlıklı raporu delegeleri derinden etkiledi. Şartlı refleksler ile bilinçli davranış arasındaki ilişkiyi açıkça ortaya koyan ilk kişi oydu ve bilimsel psikolojinin, bilinç gibi önemli bir olguyu görmezden gelemeyeceğini savundu. O dönem Moskova Psikoloji Enstitüsü’nün müdürü olan Kornilov, Vygotsky’yi enstitüde çalışmaya davet etti. Vygotsky daveti hemen kabul etti ve birkaç hafta sonra yeni bir kariyere başlamak üzere memleketi Gomel’den ayrılarak Moskova’ya gitti.

1924’te Vygotsky, engellilik çalışmaları üzerine ilk kitabını yazdı. Aynı yılın Eylül ayında Halk Eğitim Komiserliği’nde, özellikle fiziksel engelli veya zihinsel engeli olan çocukların eğitiminden sorumlu olarak çalışmaya başladı. 1925 yazında Vygotsky, İngiltere’de düzenlenen “Sağır Çocukların Eğitimi ve Öğretimi Uluslararası Konferansı”nda delegasyonu temsil etti. Aynı yıl, Halk Eğitim Komiserliği Tıbbi Eğitim Enstitüsü bünyesinde engelli çocukların psikolojisi için bir laboratuvar kurdu. 1929’da bu enstitü “Deneysel Engellilik Enstitüsü” adını aldı ve günümüzde “Engellilik Enstitüsü” olarak bilinmektedir.

İngiltere’den döndükten sonra tüberküloza yakalandı ve doktorlar ona evinde izole kalmasını ve dinlenmesini tavsiye etti. İzolasyon sürecinde Vygotsky, “Sanat Psikolojisi” adlı eserini tamamladı. 1925 sonbaharında durumu kötüleşince hastaneye yatmak zorunda kaldı. Hastanede kaldığı süre boyunca, dönemin psikolojik durumunu isabetli bir şekilde analiz eden ve temel kavramları çağdaş psikolojiyle hala yakından ilgili olan ünlü metodolojik makalesi “Psikolojideki Krizin Tarihsel Anlamı”nı tamamladı.

1930’da Vygotsky, Luria ile birlikte “Davranış Tarihi Üzerine Çalışmalar: Maymunlar, İlkel İnsan ve Çocuklar” adlı eserde işbirliği yaptı. Farklı kültürlerden insanların üst düzey psikolojik süreçlerindeki farklılıklar Vygotsky’nin ilgisini çekti ve bu ilgi onu 1931-1932 yıllarında Özbekistan’da kültürlerarası bir çalışma tasarlamaya yöneltti. Sağlık sorunları nedeniyle Vygotsky bu keşif gezisine katılamadı; geziye Luria liderlik etti. Sağlık durumuna rağmen Vygotsky, gece gündüz demeden yorulmaksızın çalıştı.

1934 baharında tekrar tüberküloza yakalanan Vygotsky, doktorun hastaneye yatma önerisini kararlılıkla reddetti ve kendini daha da özverili bir şekilde çalışmalarına adadı. Ölmeden önceki son sözleri “Hazırım” oldu.

Başlıca Eserleri

Vygotsky, 186 eser kaleme almış üretken bir yazardı. Yukarıda belirtilenlerin yanı sıra, başlıca eserleri şunlardır: Psikolojideki Krizin Anlamı (1926), Çocuklukta Üst Düzey Dikkat Biçimlerinin Gelişimi (1929), Çocuk Psikolojik Gelişimindeki Sorunlar (1929–1934) ve Psikoloji Dersleri (1932). 1956 ve 1960 yıllarında Sovyetler Birliği, Vygotsky’nin eserlerinden oluşan iki derleme yayımladı: Psikolojik Araştırmalar Üzerine Seçme Eserler ve Üst Düzey Psikolojik İşlevlerin Gelişimi.